સામજિક ન્યાય અને સમાનતા -- સરકારી બજેટનો ઉપયોગ સમાજના ઉત્કર્ષ માટે

સામજિક ન્યાય અને સમાનતા
સરકારી બજેટ (બયતુલ માલ)નો ઉપયોગ સમાજના ઉત્કર્ષ માટે
  -- મવ. ઝાહિદુર્રાશિદી સા. દા.બ.

કોઈ સત્તાના તાબા હેઠળ આવતા લોકોનાં પ્રાણ અને સંપત્તિની રક્ષા, શાંતિ અને સલામતીની ગેરંટી, ન્યાય અને અધિકારોની રક્ષા, એ સત્તા અને સરકારની જવાબદારી સમજવામાં આવે છે. આ સિવાય રોજગારની ગેરંટી, ગરીબો અને નિરાધારોના ગુજરાનની વ્યવસ્થા સરકારી જવાબદારીઓમાં આજે પણ પ્રથમ દરજાની 'ફરજ' સમજવામાં આવતી નથી. દરેકને 'સમાન તક' આપવાનો કાયદો ભારતમાં તો હજુ પણ વિચારાધીન છે.
યુરોપના અમુક દેશો આ બાબતે નિશંક પ્રસંશનીય કાયદાઓ અને વ્યવસ્થા ધરાવે છે. આ જ પ્રમાણે 'ગલ્ફ'ના સઉદીયા, બહરૈન, જેવા અમુક રાજાશાહી દેશો પણ દેશના દરેક નાગરિકોને મીનીમમ વાર્ષિક રોજગાર ભથ્થું આપવા ઉપરાંત રોટી, કપડાં, મકાન માટે માતબર સબસીડી આપે છે.
અલબત્ત વિશ્વના દરેક દેશોમાં આવી વ્યવસ્થા નથી અને સરકારો નાગરિકો માટે રોટી - કપડા - મકાનની વ્યવસ્થાને પણ શાંતિ - સલામતી અને ન્યાયની જેમ પોતાની પ્રાથમિક ફરજોમાંથી નથી સમજતી એ સ્પષ્ટ છે.
ઇસ્લામિક રાજવ્યવસ્થા 'ખિલાફત' અન્ય બાબતો ઉપરાંત આ બાબતે પણ વર્તમાન રાજ વ્યવસ્થાથી નોખી છે. એટલે કે ઇસ્લામી સત્તા એના તાબા હેઠળના દરેક વ્યકિતને એની જીવન જરૂરીયાત ઉપલબ્ધ કરાવવાને જરૂરી સમજે છે. સમાજના નિરાધાર અને નિસહાય લોકોના ભરણપોષ્ાણની પણ જવાબદાર છે. 'વેલેફેર સ્ટેટ' વાસ્તવમાં આ બધી સેવાઓ ઉપલબ્ધ કરાવવાનું જ નામ છે. અને નબીએ કરીમ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમે જ સૌ પ્રથમ એની બુનિયાદ નાખી હતી.
બુખારી શરીફમાં રિવાયતમાં નબીએ કરીમ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમ ફરમાવે છે કે, જે માણસ માલ છોડીને મર્યો તો એનો માલ એના વારસદારોમાં વહેંચવામાં આવશે. અને જે કોઈ કરજનો બોજ અને નિરાધાર અવલાદ છોડીને મર્યો તો એના માટે મારાથી સંપર્ક કરવામાં આવે, એની જવાબદારી મારા શિરે રહેશે.
આ જવાબદારીઓ પૂરી કરવા માટે જ 'બયતુલ માલ'ની રચના સામે આવી. નબીએ કરીમ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમના ઝમાનામાં તો કોઈ માણસને જે કંઈ પણ જરૂરત હોતી તો નબીએ કરીમ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમ સમક્ષા આવીને રજૂઆત કરતો અને નબીએ કરીમ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમ બયતુલ માલના ફંડમાંથી એની જરૂરત પૂરી કરી દેતા. આવા અનેક કિસ્સાઓ હદીસ શરીફમાં છે.
હઝરત અબૂ મૂસા અશ્અરી રદિ. ફરમાવે છે કે અમારા ખાનદાનને એક સફર માટે અમુક ઊંટોની જરૂરત હતી. કબીલા તરફથી પ્રતિનિધિ બનીને હું આપ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમની સેવામાં આવ્યો અને સવારી માટે ઊંટોની માંગણી કરી. આપ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમ પાસે આ સમયે ઊંટોની વ્યવસ્થા ન હતી, માટે આપી શકયા નહીં. અલબત્ત થોડા સમય પછી આપ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમ પાસે કયાંકથી ઊંટોની વ્યવસ્થા થઈ ગઈ તો મને પાછો બોલાવીને બે જોડ ઊંટોની અર્પણ ફરમાવી.
આવી જ એક બીજી ઘટના નબીએ કરીમ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમના હળવા મજાકના અનુસંધાનમાં પણ વર્ણવવામાં આવે છે કે, એક માણસે આવીને અરજ કરી કે મને સફર માટે ઊંટની જરૂરત છે. આપ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમે એને ફરમાવ્યું કે થોભો, હું તમને ઊંટણીનું એક બચ્ચું આપું છું. પેલો માણસ વિચારમાં પડી ગયો કે ઊંટણીનું બચ્ચું મારા શા કામ આવશે ? એની મુંજવણ જોઈને આપ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમે ફરમાવ્યું કે, અલ્લાહના બંદા, હું તને જે ઊંટ પણ આપીશ તે કોઈ ઊંટણીનું બચ્ચંુ જ હશે ને.
આમ નબીએ કરીમ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમની સેવામાં લોકો એમની જરૂરતો રજૂ ફરમાવતા અને આપ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમ બયતુલ માલ દ્વારા પૂરી ફરમાવતા.
આ 'સેવાકાર્ય'ને નબીએ કરીમ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમે હાકેમોના એહસાન ગણવાને બદલે સરકારની જવાબદારી સ્વરૂપે વર્ણન ફરમાવ્યું છે. હદીસ શરીફમાં આ બાબતે જે શબ્દો વર્ણવવામાં આવ્યા છે   من ترک کلا و ضیاعا فإلی و علی  એનો આ જ મતલબ છે.
નબીએ કરીમ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમના ઝમાનામાં બયતુલ માલની વ્યવસ્થા મુજબ ગનીમતમાં આવતા માલનો પાંચમો ભાગ બયતુલમાં જમા થતો. આ પાંચમાં ભાગનો પાંચમો ભાગ, એટલે કે પચ્ચીસમો ભાગ, અથવા ચાર ટકા, આપ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમ માટે ઘરેલુ ખર્ચ માટે અલગ કરવામાં આવતો હતો. આ ચાર ટકામાંથી આપ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમની બીવીઓ (રદિ.) વગેરેની જરૂરતો પૂરી કરવામાં આવતી. અને જો એમાંથી કંઈ બચી જતું તો આપ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમ એ પાછું બયતુલમાલમાં જમા ફરમાવી દેતા.
આમ લોકોને એમની જરૂરતો એમના તકાઝા મુજબ ઉપલબ્ધ કરાવવાની પરંપરા સૌપ્રથમ આપ સલ્લલ્લાહુ અલયહિ વ સલ્લમે જ સ્થાપી છે. આ વ્યવસ્થા ખુલફાએ રાશિદીનના સમયકાળમાં આયોજનબદ્ઘ રીતે અંજામ આપવામાં આવતી હતી.
મદીના શરીફમાં શરૂ થયેલ બયતુલ માલની આ પ્રથાને લગભગ એક સો વરસ વીતી ગયા પછી, હઝરત ઉમર બિન અબ્દુલ અઝીઝ રહ.ના ખિલાફતકાળમાં એક વાર ઇરાકના ગર્વનર અબ્દુલ હમીદે એમને પત્ર લખ્યો કે આ પ્રદેશમાં ઝકાત, ઉશ્ર વગેરે વસૂલ કયર્ા પછી, વષ્ર્ા ભરનો ખર્ચ અને બજેટ પૂરું કયર્ા પછી અમુક રકમ બચી ગઈ છે. એના વિશે શું કરવામાં આવે, એ લખી જણાવો.
હઝરત ઉમર બિન અબ્દુલ અઝીઝ રહ.એ લખી જણાવ્યું કે સવર્ે કરાવીને તમારા પ્રદેશમાં જે લોકો કરજદાર હોય અને કરજ ચૂકવવાની શકિત ન રાખતા હોય તો એમનું કરજ આ રકમમાંથી ચૂકવી દેવામાં આવે. ગર્વનરે જવાબ લખ્યો કે આ કામ તો હું કરી ચૂકયો છું.
હઝરત ઉમર બિન અબ્દુલ અઝીઝ રહ.એ જવાબ લખ્યો કે જે બાલિગ છોકરા - છોકરીઓના નિકાહ ખર્ચના કારણે નથી થયા એમના નિકાહ કરાવી દયો. ગર્વનરે જવાબ આપ્યો કે આ કામ પણ હું કરી ચૂકયો છું.
અમીરુલ મુઅમિનીન રહ.એ ત્રીજો જવાબ લખ્યો કે જે લોકોએ હજુ સુધી એમની બીવીઓની મહેર અદા નથી કરી, અને અદા કરવાની શકિત નથી ધરાવતા તો આ રકમમાંથી અદા કરી દયો. ગર્વનરે જવાબ આપ્યો કે આ કામ પણ હું કરી ચૂકયો છું.
એટલે ચોથા પત્રમાં હઝ. ઉમર બિન અબ્દુલ અઝીઝ રહ.એ લખી જણાવ્યું કે જમીનોનું સર્વે કરાવીને ખરાબાની જમીનોમાં ખેતી માટે સરળ હપ્તેથી કરજ આપવામાં આવે.
મજાની વાત આ છે કે એકવાર એક મજલિસમાં મેં આ ઘટના વર્ણવી તો એક યુવાને મને સવાલ કર્યો કે મોલ્વી સાહેબ ¦ આ એક પ્રદેશ (રાજય)નું બજેટ હતું  કે 'પેસેફિક મહાસાગર' ? એક રાજયના બજેટમાં આટલો બધો પૈસો કયાંથી આવ્યો ?
મેં જવાબ આપ્યો કે ભાઈ, હઝ. ઉમર બિન અબ્દુલ અઝીઝ રહ.ની એક ઘટના સાંભળી લ્યો, બધું તમને સમજમાં આવી જશે.
'કિતાબુલ અમ્વાલ'ની રિવાયત મુજબ, એક દિવસ હઝ. ઉમર બિન અબ્દુલ અઝીઝ રહ. સાંજે ઘરે પરત આવ્યા તો બીવીથી પૂછયું કે તમારી પાસે એક દિરહમ હોય તો મને આપો, મારે જરૂરત છે. બીવીએ પૂછયું કે શી જરૂરત છે ? એમણે દર્શાવ્યું કે ઘરે આવતી વેળા એક લારી પર દ્રાક્ષા વેચાતી જોઈ, આજે ખાવાની ઇચ્છા છે, પણ ગજવામાં પૈસા નથી. બીવીએ કહયું કે તમારી પાસે ન હોય તો મારી પાસે કયાંથી હોય ?
બીવી ત્યાર પછી, સ્ત્રીઓના સ્વભાવ પ્રમાણે બોલવા લાગી કે, તમે કેવા અમીરુલ મુઅમિનીન છો કે પોતાના માટે બજારમાંથી એક દિરહમના અંગૂર પણ મંગાવી નથી શકતા ?આજની પરિભાષ્ાામાં કહીએ તો તમારી પાસે એટલી સરકારી ગ્રાન્ટ કે રાહતફંડ પણ નથી કે એક દિરહમની દ્રાક્ષા ખરીદી શકો ?
હઝ. ઉમર બિન અબ્દુલ અઝીઝ રહ.એ એને સંબોધીને ફરમાવ્યું કે અલ્લાહની બંદી ¦ જે દિરહમની તમે વાત કરો છો એ દિરહમ નથી, આગનો અંગારો છે.
માટે ભાઈ ¦ જે દેશનો વડો સરકારી ખઝાનાના દિરહમને આગનો અંગારો સમજતો હોય તો એના બજેટમાં પૈસા પૈસા જ હશે.
                                                                  ડેઈલી ઇસ્લામ, ૩૧ જાન્યુ. -૧૩
                                                                સાર સંકલન : ફરીદ અહમદ.